Üye devletlerden birisi, sözleşmede tanınmış olan hakları herhangi bir kişiye karşı ihlal ederse; bu kişi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuruda bulunabilir.
AİHM’e başvuru 2 şekilde yapılabilir:
Bir devlet başka bir devletin AİHS’de yer alan haklarından birini ihlal etmesi durumunda; hak ihlaline uğrayan devlet AİHM’ne başvuruda bulunabilir.
Bireysel başvuru ise; AİHS’ne üye devletlerden birisi, bir kişinin sözleşmede yer alan haklarından birini ihlal ederse; bu kişi AİHM’ne başvuruda bulunabilir. AİHM’nin verdiği kararlar, bu üye devletler için bağlayıcıdır.
Türkiye, 18 Mayıs 1954’te AİHS’ni onaylamış ve 28 Ocak 1987 tarihinde de bireysel başvuru hakkını tanımıştır. Dolayısıyla Türk vatandaşlarının AİHM’ne başvuru yapma hakları vardır. AİHS ve ek protokoller ile güvence altına alınmış olan temel hakların çiğnenmesi halinde; AİHM’ne başvuruda bulunulabilir. AİHM, Fransa’nın Strasbourg şehrinde bulunmaktadır.
Başvuru, bu şehirde bulunan mahkemeye yapılmaktadır. Başvurudan önce mahkeme tarafından hazırlanmış olan bir form vardır. Öncelikle bu form doldurulmalıdır. AİHM’nde işletilen süreç ve yargılamanın dili İngilizce ve Fransızca’dır. Ancak üye devletlerden birinin dili ile başvuru formu doldurulabilir. Yani üye devletlere kendi dillerinde başvuru yapma imkanı tanınmıştır.
Başvuru formu, gerçek kişiler ve tüzel kişiler için yahut başvurucunun çocuk olması halinde farklı şekilde doldurulmaktadır. Başvuru formunda; aleyhine başvuru yapılan devletin adı, ihlal edilen hak, tüketilen iç hukuk yolları gibi bilgiler özenle doldurulmalıdır. Başvuru formunun eksiksiz ve doğru doldurulması önemlidir. Aksi halde başvuru reddedilebilir.
AİHM’ne başvuruda bulunmak için bazı şartların gerçekleşmesi gerekir:
İç hukuk yollarının tüketilmesi şartı: İhlal edilen hakla ilgili olarak öncelikle diğer hukuk yolları tüketilmiş olması gerekir. Başvurulan hukuki yollarla ihlal giderilmemişse bu durumda AİHM’ne başvuruda bulunulabilir. Yani başvurulan iç hukuk yollarında da ihlalin giderilmemiş olması gerekir. Örneğin, ilk derece mahkemesi, istinaf, temyiz yahut gidilmesi gereken idari komisyon varsa buralara başvuru yapılmalı. Bunlara rağmen ihlal giderilememişse Anayasa Mahkemesi’ne başvuruda bulunulması gerekir. Anayasa Mahkemesi’nden de sonuç alınamamışsa AİHM’ne başvuruda bulunulmalıdır. Ancak bazı hallerde ihlal edilen hakla ilgili mevcut bir iç hukuk yolu yoksa bu şart aranmadan başvuru yapılabilir.
AİHS ve ek protokollerinde belirlenmiş olan haklar vardır. Aynı zamanda AİHM başvuru kurallarına da yer verilmiştir. Sözleşmede ve ek protokollerde tanımlanmış olan hakların üye devletler tarafından ihlal edilmesi durumunda; herkes mahkemeye bireysel başvuruda bulunabilir.
AİHM’ne; gerçek kişiler, vatansızlar, tüzel kişiler (dernek, sendika, şirket vb.), hatta tüzel kişiliği olmayan topluluklar dahi başvuruda bulunabilir. Bir kişinin sözleşmede yer alan haklarını, kendi vatandaşı olmadığı başka bir ülke tarafından ihlal edilmiş olabilir. AİHM’ne şikayet edilecek devletin vatandaşı olunmasına gerek yoktur. Bu durumda bir kişi, AİHM’de yer alan haklarının ihlali için vatandaşı olmadığı devletin aleyhine şikayette bulunabilir.
Aynı zamanda AİHS’ne taraf olmayan bir devletin vatandaşı, sözleşmeye taraf olan devletin haklarını ihlal ettiği için başvuruda bulunabilir. Bireysel başvuruda bulunmuş olan bir kimse, dava sonuçlanmadan ölmüşse; mirasçılar davaya devam edebilir. Ancak başvuruda bulunamadan ölmüş bir kimse için kural olarak AİHM’ne başvuruda bulunulamaz. Fakat ölen kişinin yaşadığı ihlal yüzünden mirasçıları da birtakım zararlar görmüşse başvuruda bulunabilirler.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) Başvuru Ücreti Ne Kadardır?
AİHM’ne başvuruda bulunanlardan alınan bir başvuru ücreti yoktur. Ancak başvuru için gönderilmesi gereken evrakların giderleri başvurucu tarafından karşılanacaktır. Yani başvuruda bulunmak isteyen kişinin yapacağı tek masraf posta masraflarıdır.
AİHS’de yer alan haklardan birinin ihlal edilmesi halinde; kişinin öncelikle iç hukuk yollarını tüketmesi gerekir. Yani öncelikle diğer hukuk yollarına başvuruda bulunulacak, ihlalin giderilmemiş olması halinde; AİHM’ne başvurulabilir. Bu durumda AİHM’ne iç hukuk yollarının tüketildiği tarihten itibaren 6 ay içerisinde başvuruda bulunulmalıdır.
Ancak kişinin ihlal edilen hakkı için başvurabileceği bir iç hukuk yolu yoksa yahut iç hukuk yollarına başvuru ile ihlalin giderilemeyeceği ortada ise doğrudan AİHM’ne başvuruda bulunulabilir. Bu durumda da ihlalin yaşanmasından itibaren 6 ay içerisinde başvuruda bulunulması gerekir.
AİHM’ne başvuruda bulunduktan sonra ne kadar süre içerisinde başvurunun sonuçlanacağına ilişkin net bir süre yoktur. Çünkü AİHS’ne üye çok fazla devlet vardır. Bu nedenle iş yoğunluğu fazladır. Dolayısıyla başvurunun sonuçlanması uzun sürmektedir. AİHM’ne başvuru için mahkemeye gerekli evraklar posta yoluyla gönderildikten sonra postanın ulaştığına dair mahkeme başvurucuya bilgilendirme yapar.
AİHM başvuruyu 2 aşamada inceler:
Kabul Edilebilirlik Aşaması: Mahkeme ilk aşamada başvuru şartlarının gerçekleşip gerçekleşmediğini inceler. Başvurunun kabul edilebilir olduğu görüldükten sonra esasın incelenmesine geçilir.
Esas İnceleme Aşaması: Başvurucunun ihlal edilen hakkının olup olmadığına dair tespit yapılır. Başvuruda bulunan kişiyi ve karşı tarafı uzlaştırmak adına çözüm üretilir. Başvurucu ile hak ihlalinde bulunan devletin temsilcisi uzlaştırılmaya çalışılır. Taraflar arasında uzlaşma sağlanırsa başvuru kayıttan düşecektir. Uzlaşmanın sağlanamaması halinde esas incelemeye mahkeme devam ederek, karar verir. Mahkeme gerektiğinde incelemesini duruşmalı olarak yapmaya karar verebileceği gibi dosya üzerinden de inceleyebilir.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi yani AİHM ile kişilerin başlıca korunan hakları aşağıda sayılmıştır. Bunlar;
* Yaşam Hakkı (madde 2)
* İşkence yasağı (madde 3)
* Kölelik ve zorla çalıştırma yasağı (madde 4)
* Özgürlük ve güvenlik hakkı (madde 5)
* Adil yargılanma hakkı (madde 6)
* Kanunsuz ceza olmaz ilkesi (madde 7)
* Özel ve aile hayatına saygı hakkı (madde 8)
* Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (madde 9)
* İfade özgürlüğü (madde 10)
* Toplantı ve dernek kurma özgürlüğü (madde 11)
* Evlenme hakkı (madde 12)
* Etkili başvuru hakkı (madde 13)
* Ayrımcılık yasağı (madde 14)
Sözleşmenin 15. maddesi ile olağanüstü hallerde yükümlülüklerin askıya alınabileceği düzenlenmiştir. Ancak bu halde dahi yaşam hakkı, işkence yasağı, kölelik yasağı, kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkelerine aykırı hareket edilemez.
Mahkeme, kabul edilebilirlik aşamasını ve esas incelemesini bitirdikten sonra ihlale ilişkin kararını verecektir. Buna göre mahkeme şu kararları verebilir: