Etimoloji sohbetleri 4: Ailevi kavramlar 

Aile toplumun özüdür. Sağlam ailelerden güçlü cemiyetler, güçlü cemiyetlerden kudretli milletler teşekkül eder. Evlilik neticesinde anne-baba ve kardeşlerden  müteşekkil en küçük sosyolojik topluluğa aile denir. Arapça “iyal” kelimesi bakmakla yükümlü olduğun hane halkı demektir. Sosyolojik olarak çekirdek aile anne-baba ve çocuklardan oluşurken daha önceki zamanlarda aile hep birlikte mukim olan akrabaların tümüne birden verilen genel isimdir. Latince ise “Familia” bir evin hizmetlileri anlamında herkesin birbirinden sorumlu oldukları ortak yapı anlamındadır.

Ailede “anne” kavramı önemlidir.Anne kelimesinin aslı Uygurca “ana” şeklindedir. Arapça ise “umm” demektir ki gerek toplumlara liderlik yapan “imam” kavramı gerekse ümmet aynı kökten gelir. Demek anne bebeğini besler, korur ve kollar, imam cemaatini ve ümmet insanlık ailesinin diğer mazlum ve masum topluluklarını. Nasıl ki Latince “familia” herkesin birbirinden sorumlu olduğu topluluk demek ise ümmet dahi herkesin sadece kendisinden değil kendi gibi olmayanlardan da sorumlu olduğu evrensel bir şefkat topluluğudur.

Bir çok dilde “baba” kelimesi de sesteştir. Baba,  saygın ve yaşlı olan erkeğe denir. Papa veya peder kelimeleri de baba anlamında dini liderler için kullanılır. İlginçtir ki “İmam” kelimesi İslam’da anne anlamına gelen “umm” ile aynı kökten iken, Hristiyanlıkta dini liderler baba kavramıyla ifadelendirilirler. Kanımca İslam’ın insanlığın ilk inanç sistemi olmasından kaynaklanmaktadır bu durum. Zira en eski dönemlerde toplumlar ata-erkil değil, ana-erkil toplumlardı.

İngilizce “baba” daha informel olarak “daddy” diye de ifadelendirilir ki Türkçemiz de “dede” büyükbaba anlamındadır.İngilizce  büyükanne “Nanny” iken Türkçe de ise nine şeklinde kullanılır. “Amca” kelimesinin ise eski Türkçe’de karşılığı “Abica” şeklinde dillendirilir.  Bunun anlamı ise Babacık demektir. "Amca yarı babadır" ifadesi de ordan gelse gerektir. Özellikle İslam peygamberi Ebu Talib’in yani amcasının evinde yetiştiği için amcalık önemli bir pozisyondur müslüman aileler için.

“Dayı” kelimesi  Çince’de “büyük” anlamına gelen “tay” kelimesi ile Türkçe’deki “ağa” kelimelerinin birleşimi olan “tayaga” kelimesinin değişerek dayı şeklini aldığı söylenir. “

Yenge” kelimesi ise aileye dışardan geldiği için “yeni gelen- gelin” şeklinde bir anlamı vardır. Gelin kelimesi de zaten gelmek ile ilgilidir ve aslı “kelin” şeklindedir. Ev hanesine geldiği için “gelin” denmiştir. 

“Damat” kelimesi ise “duvar” anlamına gelen “Dam” kelimesinden gelir. Nitekim “tamga” Eski Türklerde gemilerin demir attıkları iskele anlamındadır. Öyleyse damat bir evin adeta duvarı gibi o evin koruyucusu ve kollayıcısıdır.

Enişte kelimesinin aslı ise Kırgız Türkçesindeki “aşta” kelimesinden türetildiği söylenir. Kırgız Türkçesinde "aşta" kelimesi birleştiren, perçinleyen anlamlarına gelir. Dolayısıyla “enişte” iki aileyi birbirine birleştiren, perçinleyen gibi bir anlamı vardır.

Düğün kelimesinin ise “düğ” fiil kökünden geldiğinden şüphe yoktur. Tıpkı ceketi düğmelemek gibi iki kişinin hayatlarını düğmeledikleri  yani birleştirdikleri güne “düğün” denir. Zaten nikah yaparken ki anlaşmada hayati düğümlemekten ibarettir. Arapça’da  'eş' anlamına “zevc” kelimesi ise "zevcetü’l na’leyn” şeklinde iki terliğin iki parçası gibidir. Dolayısıyla zevcin ve zevcenin birbirlerini tamamlayan özellikleri vardır.

Kelimelerin inşa edici özellikleri vardır. Bir toplumu diriltmek kelimelerin anlamları üzerinde düşünmekle mümkün olduğu gibi bir aileyi yeniden inşa etmekte öyledir. Zaten kelimelerin anlamlarını bilince, insanların da yapmaları gereken vazifeleri belli olur.

selam ve dua ile